قبه سبز کرمان
قبه سبز یکی از جاهای دیدنی کرمان است که سابقه آن به دوره حاکمیت قراختاییان در این خطه می‌رسد. قراختاییان کرمان یکی از سلسله‌های ملوک‌الطوایفی ایران بودند که نزدیک به ۸۳ سال بر کرمان حکمرانی کردند. این اثر تاریخی در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت؛ گرچه وقایعی همچون زمین‌لرزه، حفاری‌های غیرمجاز و بی‌توجهی‌های سال‌های معاصر باعث شده‌اند که امروزه از این بنای زیبا، تنها یک ایوان باقی بماند.
قبه سبز در خیابان ابوحامد یا بازار شاه سابق در شهر کرمان قرار گرفته است.
آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، خیابان ابوحامد
قبه سبز در قلب تاریخی شهر کرمان قرار دارد و شامل سالن اجتماعات، ساختمان حکومتی، دانشگاه و مقبره حاکمان قراختایی بوده است که در طول ۳۰ سال حکومت ترکان خاتون، همسر براق حاجب بنا شدند. نخستین خشت‌های این بنا در زمان سر سلسله قراختاییان در کرمان بنا نهاده شد و براق حاجب، موسس این سلسله در سال ۶۳۰ هجری قمری ساخت قبه سبز را آغاز کرد و پس از مرگش ساخت بنا با دستور ترکان خاتون، حاکم محبوب مردم کرمان ادامه یافت.
بنای گنبد سبز که یکی از نخستین دانشگاه‌های ایران محسوب می‌شود؛ در ابتدا در مجاورت آرامگاه حکام قراختایی و برای توجه به آرامگاه آنان بنا شد؛ اما کاربری آن چیزی جز مدرسه و مرکز علمی نبود. به‌عبارتی، ترکان خاتون شرایط را برای حضور دانشمندان و علما و آموزش به دیگران در این مرکز فراهم کرده بود.
قسمت اعظم بنای قبه سبز در اثر عوامل طبیعی به‌ویژه وقوع زلزله در سال ۱۳۱۴ هجری قمری، حفاری‌های غیرمجاز و بی‌توجهی‌های سال‌های معاصر آسیب زیادی دیده است. در این بنا حفاری‌های باستان‌شناسی نیز صورت گرفته و نشانه‌هایی از آثار معماری ارزشمندی از زیر بافت‌های مسکونی اطراف پیدا شده است. در حال حاضر، سازمان میراث فرهنگی با همکاری استانداری در حال تملک و خریداری خانه‌های اطراف قبه هستند. احتمالا پس از آزادسازی حریم این بنا، کارهای مرمتی، حفاظتی و حفاری‌های باستان‌شناسی آغاز شده و با کشیدن حصاری به دور محوطه قبه سبز و تعیین حریم، این بنای تاریخی احیا می‌شود.
اگرچه از این شاهکار عظیم تاریخی امروزه تنها یک ایوان برجای مانده است؛ اگر گذرتان به کرمان افتاد، حتما بازدید از این ایوان را در برنامه خود جای دهید. بازدید از این شاهکار علمی تاریخی که توسط یک زن بنا شده و نشان‌دهنده اهمیت علم در قرن ششم در سرزمین کرمان است، می‌تواند نشان‌دهنده وجود تمدن در جنوب شرق ایران باشد. قبه سبز در کنار اهمیت و نوع معماری منحصربه‌فرد دارای تاریخی شفاهی است که افتخار ی برای کرمان به حساب می‌آید؛ اما مورد توجه قرار نگرفته است.
بنای قبه سبز به‌دلیل گنبد فیروزه‌ای کاشی‌کاری، قبه سبز نامیده می‌شود
قبه سبز با بنای کاشی‌کاری خود، در زمره آثار تاریخی استان کرمان قرار دارد. جالب اینکه استاد پیرنیا یکی از اساتید تاریخ معماری ایران زمین، گنبد سبز کرمان را قدیمی‌ترین معرق ایران می‌شناخت و کاشی‌کاری این گنبد را در رتبه نخست هنر کاشی‌کاری ایران می‌دانست.
گنبد بنا با حدود ۵۰ متر ارتفاع، با کاشی‌های فیروزه‌ای خودنمایی می‌کند. دلیل نامگذاری این بنا به قبه سبز داشتن همین کاشی‌های فیروزه‌ای است. قبه سبز از عظیم‌ترین بناهای شهر محسوب می‌شد؛ به‌طوری که وقتی کرمان به اشغال انگلیس‌ها درآمد، سایکس که کنسولگری انگلیس را در کرمان بنا می‌کرد، از این بنا به‌عنوان یکی از عجایب معماری کرمان یاد کرده بود که ۵۰ پا ارتفاع با نمای کاشی‌کاری سبزرنگ داشت.
اگر از کوه‌های صاحب‌الزمان کرمان به این محل نگاه کنید، تنها بنایی که به چشم می‌آید، گنبد قبه سبز است. مارکوپولو نیز از قبه سبز به‌عنوان یک مجموعه ارزشمند در کرمان یاد کرده بود. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنای تاریخی قبه سبز این است که هیچ چاه فاضلابی تا یک کیلومتری چاه آب قبه سبز دیده نمی‌شود. به باور یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، در بنای قبه سبز علاوه بر کاشی‌کاری، گچ‌بری و حتی طلاکاری نیز به کار رفته است.
این اثر تاریخی در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
بنای قبه سبز در عصر خود به‌عنوان مدرسه شناخته می‌شد و کارکرد آن آموزش به محصلان بود. بر اساس منابع تاریخی، اساتیدی مثل شیخ محمود شبستری، مجد خوافی و سدیدالدین زوزنی در این مدرسه تدریس می‌کردند. این افراد از برجسته‌ترین اساتید عصر خود محسوب می‌شدند که به کرمان آمدند و این امر نشان از اعتبار و بزرگی کار آن‌ها دارد. هر یک از آن‌ها در دانشگاه قبه سبز، یک کرسی درس داشتند؛ شیوه‌ای که در مدارس آن زمان مرسوم نبود. به‌دلیل تفاوتی که در شیوه آموزش در مدرسه علمی قبه سبز با سایر مدارس آن زمان دیده می‌شود، برخی پژوهشگران آن را دانشگاه قبه سبز نامیده‌اند.
این مرکز علمی یکی از شاخص‌ترین مراکز علمی هفت قرن اخیر بوده و بیش از ۲۰۰ سال فعالیت داشته است. قبه سبز علاوه بر آموزش دارای بخش‌های دیگری همچون تالار اجتماعات، ارگ حکومتی، باغ مشیز، دانشگاه عصمتیه و مقبره حکام قراختاییان کرمان بوده است.
در حال حاضر، در ورودی قبه سبز قفل است و کمتر کسی از آن بازدید می‌کند؛ زیرا اصولا این بنا برای مردم کرمان ناشناخته مانده است و حتی افرادی که در جوار آن زندگی می‌کنند، کمترین آگاهی از تاریخ و جایگاه این اثر منحصربه‌فرد ندارند.
ارگ بم، راین و بازار گنجعلی خان در کرمان شناخته‌شده هستند؛ اما مردم نمی‌دانند که گنج حقیقی تاریخ ایران در قبه سبز نهفته است. این بنای بسیار ارزشمند، جایگاه علمی و فرهنگی غنی کرمانی‌ها را نشان می‌دهد؛ اما جایگاهی در تورهای گردشگری و افکار مردم کرمان ندارند. در واقع، هیچ استانی بنایی مانند قبه سبز ندارد که اثبات کند، از قرن هفتم هجری قمری تمدن سرزمینشان آن‌چنان توسعه یافته بود که به‌دنبال سیستم توزیع آب، احداث مدرسه و بالاتر از سطوح مدرسه بودند. بازسازی قبه سبز مدت‌ها است که به دست فراموشی سپرده شده و در حال نابودی است.
ترکان خاتون زنی است که در شکل‌گیری تاریخ و تمدن کرمان تاثیر بسیار داشته است. شاید کمتر کسی بداند که یکی از عادل‌ترین و موثرترین حاکمان کرمان، ترکان خاتون بوده است. در زمان حاکمیت این زن کاردان، بسیاری از بناهای کرمان از جمله قنات‌ها، کاروان‌سراها، مساجد، بیمارستان‌ها و برخی راه‌های کرمان احداث شدند.
در کنار خدمات گسترده‌ای که وی در کرمان انجام داد، می‌توان به دوراندیشی علمی و فرهنگی این بانو اشاره کرد که موجب رونق فرهنگ و ادب و مذهب در کرمان شد. وی نخستین دانشگاه کرمان و یکی از اولین دانشگاه‌های ایران را بنا نهاد که هم‌اکنون به گنبد یا قبه سبز شهرت دارد. بدون شک شهر کرمان بسیاری از داشته‌هایش را در تاریخ مدیون این حاکم است؛ به‌طوری که در زمان او علم‌آموزی، ادب و فرهنگ و کشاورزی در کرمان رونق گرفت و یکی از بزر‌گ‌ترین اقدامات ترکان خاتون احداث قنات بود که موجب آبادانی کرمان و پیشرفت کشاورزی شد.
مقبره ترکان خاتون در مجاورت قبه سبز و در سمت راست آن قرار دارد که با نام مقبره سید خوش‌رو نیز شناخته می‌شود.
