ارگ تاریخی انار
از دوران پیش از اسلام، در اسناد تاریخی و حتی افسانه‌ها بارها به استان کرمان اشاره شده است. این استان بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران به شمار می‌آید. بخشی از آثار تاریخی کرمان را قلعه‌های ان تشکیل می‌دهند که یکی از این نمونه‌ها، در شهر انار واقع شده است.
ارگ انار که با نام قلعه انار نیز شهرت دارد، از آثار بازمانده از عهد ساسانی است. در طول تاریخ ساخت‌و‌سازهایی در قلعه صورت داده‌اند و گاه‌گاه مورد تخریب واقع شده است. این اثر ارزشمند در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.
شهرستان انار در شمال استان کرمان قرار دارد. این شهر که در گذشته آبان نام داشت، زرتشت‌نشین بوده است. بعدها به‌علت وجود آتشکده، به این شهر نام نار (آتش) دادند که به‌مرور، الف زینت به اول آن اضافه و به انار تبدیل شد. در مرکز این شهر کهن یک ارگ تاریخی قرار دارد.
ارگ انار به شماره ۳۰۳۴۳ در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت ملی رسید. با قدمتی که به دوره ساسانی بازمی‌گردد، این بنای تاریخی نشانه‌هایی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را در خود جای داده است.
درحقیقت ارگ در لغت به معنی قلعه‌ای کوچک در میان قلعه‌ای بزرگ است که دارای برج و بارو باشد. به‌عبارت دیگر ارگ‌ها، قلعه‌های کوچک و مستحکمی بودند که در درون شهر یا درون قلعه‌های بزرگ‌تر ساخته و به‌عنوان مقر فرمانروایان ایالت‌ها و پادشاهان استفاده می‌شدند. حکام به‌همراه درباریان و خدم‌و‌حشم خود در ارگ‌ها ساکن می‌شدند و به اداره امور مملکتی می‌پرداختند. البته ارگ‌ها معمولا در زمان حمله و هجوم‌های نظامی، مکانی امن برای حفظ جان مردم نیز بودند. در لوح ثبتی اثر، نام آن قلعه انار قید شده است. مردم محلی نیز آن را به نام قلعه انار می‌خوانند.
مردم محلی می‌گویند که در دوران پیش از انقلاب، چندین بار هلی‌کوپتر‌هایی حامل شهروندان آمریکایی، به انار آمدند و قلعه انار را مورد بازدید قرار دادند. اهالی بر این باورند که در ارگ انار سکه‌های طلا وجود دارد. هرچند آثار حفاری‌های غیرمجاز در ارگ مشاهده می‌شود، هنوز مورد فعالیت‌های پژوهشی، نظیر کاوش‌ها و حفاری‌های باستان‌شناسی قرار نگرفته است.
ارگ انار کجاست؟
ارگ تاریخی انار بین خیابان‌های رازی (ابن سینای سابق) از شمال شرقی، خیابان نواب از جنوب شرقی، خیابان شهید قدیری (رازی سابق) در جنوب غربی و از شمال غربی به فضای سبز محدود شده است. ورودی ضلع شمالی ارگ که بین دو برج قرار دارد، در اثر تخریب ایجاد شده است. ورودی اصلی در ضلع جنوبی قلعه، در خیابان رازی قرار دارد .
آدرس: استان کرمان، مرکز شهر انار، خیابان رازی
فاصله ارگ انار تا یخدان تاریخی انار: ۱ کیلومتر
فاصله ارگ انار تا کاروانسرای شاه عباسی انار: ۱.۱ کیلومتر
تاریخچه ارگ انار
تاریخ احداث ارگ انار بر اساس گزارش ثبتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران، به دوره‌های پیش از اسلام باز می‌گردد. علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و استاد دانشگاه درباره پیشینه ارگ انار به روزنامه شرق گفته است:
این بنا در دوره ساسانی شکل گرفته و در دوره اسلامی تکمیل شده است، یعنی مجموعه‌ای از دوران‌های مختلف را در خودش دارد. ممکن است در کاوش‌ها و لایه‌نگاری‌ها، لایه‌های اشکانی یا قدیمی‌تر نیز در این ارگ یافت شود. قبل از مرمت، در این ارگ، آثار سفال‌هایی مشاهده شد که نشان می‌دهد این بنا پیشینه قبل از اسلام دارد و در این مورد اصلا شکی نیست؛ اگرچه این بنا در دوره‌های اسلامی چندین‌بار مرمت شده است. خشت‌های قطور ۴۰ در ۴۰ برخی فضاها به دوره ساسانی مربوط است، قلعه ارگ انار دارای چندین کوچه زیرزمینی است، باید در گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی مشخص شود که آیا واقعا این کوچه‌ها متعلق به ارگ هستند یا متعلق به لایه کهن‌تری که این ارگ روی آن ساخته شده است.
ارگ انار در دوره صفویه بازسازی شد و مورد استفاده مجدد قرار گرفت. در دهه‌های میانی سده ۱۴۰۰ شمسی، بناهای داخلی این ارگ مورد آسیب جدی و تخریب قرار گرفت. در دهه ۱۳۹۰ نیز، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تصمیم داشت در حریم ارگ، مقبره‌ای برای شهیدی گمنام بسازد. این تصمیم با واکنش فعالان میراث فرهنگی مواجه شد. فعالان میراث فرهنگی معتقدند احداث آرامگاه ۱۵ متری، در ۱۰۰ متری این ارگ ساسانی، حریم حفاظتی و بصری آن را به خطر می‌اندازد.
هم‌اکنون ارگ انار نه‌تنها به‌عنوان یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی انار مورد رسیدگی قرار نمی‌گیرد، بلکه به محل اسکان معتادان و کارتن‌خواب‌ها تبدیل شده است و گه‌گاهی نیز از آن به‌عنوان پیست موتورسواران استفاده می‌شود.
معماری ارگ انار
پلان ارگ انار به‌شکل مستطیل طراحی و در جهت شرق به غرب کشیده شده است. این ارگ مساحتی معادل ۱۱ هزار و ۱۷۹ متر مربع دارد. پلان مستطیل شکل روی تپه‌ای واقع شده است که توسط ۶ برج و بارو، محصور می‌شود. این ارگ متشکل از فضاهای یک طبقه و دو طبقه‌ای است:
فضاهای یک طبقه‌ای عمدتا در حاشیه ارگ قرار گرفته‌اند و دارای کاربری خدماتی و مسکونی بوده‌اند و در واقع بخش عامه‌نشین آن محسوب می‌شدند. این قسمت‌ها شامل فضاهای خدماتی، نظیر اصطبل‌ها، طویله‌ها و همچنین محل سکونت مردم عادی و خدم‌و‌حشم بوده است.
بناهای دو طبقه که در مرکز ارگ واقع شده‌اند، مقر حکومتی و مرکز سیاسی ارگ محسوب می‌شدند که کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند در بررسی دقیق نوع نقشه، معرفی فضاها، عناصر تشکیل‌دهنده و نحوه استقرار آن‌ها در مجموعه کمک شایانی کند.
